Mãn Giác (1052-1096), một Thiền sư
đời Lý. Ông chỉ để cho đời duy nhất một bài thơ - một bài kệ - làm trước lúc
tịch, nhưng đấy lại là một bài thơ xuân, đan xen cảm hứng với triết luận.
Xuân ruổi trăm hoa rụng,
Xuân đến trăm hoa cười.
Trước mắt việc đi mãi,
Trên đầu già đến rồi.
Đừng tưởng xuân tàn hoa rụng hết,
Đêm qua/ sân trước/ nở cành mai.
(Theo bản dịch Ngô Tất Tố)
Bốn câu đầu là thơ năm
chữ, tượng trưng cho sự vận hành chậm rãi, trở đi trở lại của nhịp sinh học
trong đời người. Đến câu thứ năm mở ra bảy chữ, liền một mạch không ngắt nhịp,
như một lời tuyên chiến với sự tuần hoàn đều đặn ấy - nó đưa con người đến chỗ
già lão. Và câu cuối ngắt làm ba nhịp, là một thông báo trang trọng, về cái nhân
tố mới - sự hồi sinh của sức sống, sức trẻ ngay trong lòng cái già nua - đã và
đang xuất hiện.
THƠ XUÂN TRẦN NHÂN
TÔNG
Vua Trần Nhân Tông
(1278-1320), người đã cùng vua cha Thánh Tông chiến thắng quân xâm lược Nguyên
Mông và là người sáng lập thiền phái Trúc Lâm - cũng đồng thời là một nhà thơ
với nhiều bài cảm tác về mùa xuân đầy tinh tế và sâu sắc.
Buổi sớm mùa xuân
:
Ngủ dậy tung song cửa
Nào hay xuân đã sang
Một đôi bươm bướm
trắng
Gặp hoa, cánh vội vàng.
Nhà thơ bất ngờ trước
cảnh xuân đến, càng bất ngờ thấy cái rộn rã của mùa xuân qua đôi bướm trắng chớp
cánh bay đến với hoa. Tình kín đáo mà cảnh thì hồn nhiên. Thi tứ đã chớp được
cái khoảnh khắc ấy. Còn đây là ý nghĩ khi đến vãn cảnh chùa Cổ Châu:
Đề chùa Cổ Châu
Số đời thật mờ mịt
Mắt giấu tình bên
trong.
Cai quản cung ma chặt
Đất Phật xuân thong
dong
Từ chùa nghĩ về xứ
Phật. Cõi thiền vậy đấy, nhưng biết đâu, khi mùa xuân đến thì cái tình vẫn nhen
nhóm. Muốn tu được thì không gì khác phải giữ sao cho không có đất của sự cám dỗ
thì mùa xuân cửa Phật mới thật yên ổn. Chuyện Phật ư? Chuyện đời và cả chuyện
răn mình nữa đấy chứ!
Trên hồ Động Thiên
Cảnh hồ Động Thiên nọ,
Hoa cỏ giảm mầu xuân
Thượng đế thương hiu
quạnh
Tầng xanh chuông bỗng
ngân
(Trần Lê Văn
dịch)
Nhà vua thường hay
quyến luyến với cái vẻ xuân, và lần nào người cũng nhận được những điều sâu kín
từ trong những ngày xuân ấy. Người viết:
Xuân cảnh
Dương liễu hoa xuân
điểu ngữ trì
Họa đường thiềm ảnh mộ
vân phi
Khách lai bất vấn nhân
gian sự,
Cộng ỷ lan can khán
thúy vi!
Cảnh xuân
Khoan nhặt chim kêu hoa
liễu dầy
Họa đường thềm dãi bóng
mây bay
Chuyện đời khách đến
không hề hỏi
Cùng tựa lan can ngắm
cảnh ngoài.
Mùa xuân đẹp đến nỗi
không muốn bàn đến chuyện thế sự nữa. Khách đành cùng chủ tựa lan can mà ngắm vẻ
xanh thắm của mùa xuân.
Nhưng bài thơ hay nhất
của Trần Nhân Tông về mùa xuân lại là bài Xuân nhật yết chiêu lăng:
Xuân nhật yết Chiêu
lăng
Tì hổ thiên môn túc
Y quan thất phẩm thông
Bạch đầu quân sĩ tại
Vãng vãng thuyết Nguyên
Phon
Ngày xuân thăm Chiêu
lăng
Nghiêm trang nghìn cửa
quân hùm,
Trăm quan bảy phẩm một
vùng cân đai.
Bạc đầu, chàng lính
nhắc hoài,
Chuyện Nguyên Phong cũ
những ngày ruổi rong
Tức cảnh ngày xuân
(Xuân nhật tức sự) của Huyền Quang (1251-1334), một nhà thơ Thiền chính
hiệu, một thi sĩ lớn khác đời Trần.
Lỏng tay thêu gấm gái yêu kiều,
Hoa rợp, oanh vàng lảnh lót kêu.
Bao nỗi thương xuân, thương biết mấy,
Là khi không nói chợt dừng thêu.
Ở đầu thế kỷ XV có một
đỉnh thơ cao vọi là Nguyễn Trãi (1380-1442). Ông cũng là người làm không
ít bài thơ xuân. Ông có cái tâm hồn dạt dào của một người đa tình, ở tuổi xế
chiều vẫn yêu một nữ sĩ trẻ trung là Nguyễn Thị Lộ. Cho nên trong thơ xuân của
ông, có cái cảm hứng lãng mạn của một Lý Bạch muốn “cầm đuốc chơi đêm” - thắp
đuốc lên mà chơi cho hết những giây phút cuối cùng trong cái đêm cuối cùng của
chín mươi ngày xuân :
Tiếc xuân cầm đuốc mảng chơi đêm,
Những lệ (sợ) xuân qua tuổi tác thêm...
Cầm đuốc chơi đêm này khách nói,
Tiếng chuông chưa gióng ắt còn xuân.
Nhưng bài thơ xuân của
ông đọng lâu trong tâm tưởng nhiều thế hệ lại vẫn là bài thơ mang mạch cảm hứng
Thiền : bài Bến đò xuân đầu trại (Trại đầu xuân độ). Bài thơ chỉ có 4 câu, phác
họa một không gian mơ hồ, ở đấy cỏ xanh lẫn lộn với khói biếc, giữa màn mưa nước
sông như vỗ vào nền trời. Và trong cái khung cảnh đều đều, động mà rất tĩnh ấy,
có một con thuyền gác đầu ngủ yên trên bãi cát :
Cỏ xuân đầu bến xanh như khói,
Thêm nữa mưa xuân nước vỗ trời.
Đồng nội vắng teo hành khách ít,
Thuyền kề bãi cát trọn ngày ngơi.
(Theo bản dịch của Phan Võ)
Nguyễn Du (1766-1820).
Nguyễn Du cũng như mọi thi hào nổi tiếng khác, vẫn thường cảm xúc về mùa xuân.
Một trong những bài thơ xuân đặc sắc của ông là bài Đêm xuân (Xuân dạ:
Đêm đen nào thấy ánh dương trong,
Hàng liễu âm thầm đứng trước song.
Ốm liệt giang hồ bao tháng trải,
Xuân về mưa gió suốt đêm ròng.
Lâu năm đất khách đèn chong lệ,
Ngàn dặm quê hương nguyệt dãi lòng.
Ngoài xóm Nam Đoài Long Thủy chảy,
Trôi hoài kim cổ một dòng không.
(Nguyễn Xuân Tảo dịch)
Cao Bá Quát
(1808-1855). Cao là một con người suốt đời đi tìm lẽ sống, một người có ý thức
về sự tự do tư tưởng của mình. Ông có một bài Đêm xuân đọc sách (Xuân dạ độc
thư), tứ thơ thật lạ.:
Khách nay chẳng thấy xuân xưa nữa,
Thổn thức xuân nay gặp khách xưa.
Nay hóa thành xưa nào mấy chốc,
Hư nhìn ra thực khỏi lầm chưa?
Bao phường danh lợi cơn mưa sáng,
Mấy bậc anh hùng đám bụi mờ.
Tục lụy cười mình chưa dứt được,
Gần đây sách vở quá say sưa.
(Nguyễn Văn Tú dịch)
Nguyễn Khuyến
(1835-1909), một tài thơ kiệt xuất ở nửa cuối thế kỷ XIX. Ông cũng có nhiều bài
thơ xuân. Bài thơ được nhớ rất nhiều là bài Chợ Đồng thật ra không phải là một
bài thơ Thiền mà chủ yếu thuộc mạch thơ hồi cố.
Tháng Chạp hai mươi bốn chợ Đồng,
Năm nay chợ họp có đông không?
Trở trời mưa bụi còn hơi rét,
Nếm rượu tường đền được mấy ông?
Hàng quán người về nghe xáo xác,
Nợ nần năm hết hỏi lung tung.
Năm ba ngày nữa tin xuân đến,
Pháo trúc nhà ai một tiếng đùng.
(Sưu tầm bài của Nguyễn Huệ Chi)
Xuân ý
Hồ Dzếnh
Trời đẹp như trời mới
tráng gương
Chim ca tiếng hát rộn
ven đường
Có ai bên cửa ngồi hong
tóc
Cho chảy lan thành một
suối hương
Sắc biếc giao nhau,
cành bắt cành
Nước trong, hồ ngợp
thủy tinh xanh
Chim bay cành trĩu
trong xuân ý
Em đợi chờ ai, khuất
bức mành?
Giữa một giờ thiêng
tình rất đẹp
Mắt buồn và rất... rất
thanh thanh
Mày ai bán nguyệt,
người ai nhỏ
Em ạ, yêu nhau chết
cũng đành
Xuân về
Chế Lan Viên
Pháo đã nổ đưa xuân về
vang động
Vườn đầy hoa ríu rít
tiếng chim trong,
Cỏ non biếc dãi mình
chờ nắng rụng
Bên lau già, theo gió
uốn lưng cong.
Ðôi bướm lượn, cánh
vương làn sương mỏng
Chập chờn bay đem phấn
điểm muôn hoa.
Cất tiếng hát ngây thơ
trên cỏ rộng
Ðàn chim khuyên đua
nhặt ánh dương sa.
Hàng dừa cao say sưa ôm
bóng ngả
Vài quả xanh khảm bạc
hớ hênh phô,
Xoan vươn cành khều mặt
trời rực rỡ
Bên bóng râm lơi lả nhẹ
nhàng đu.
Ðây, tà áo chuối non
bay phất phới
Phơi màu xanh lấp loáng
dưới sương mai.
Ðây, pháo đỏ lập lòe
trong nắng chói
Ðây, hoa đào mỉm cười
miệng đón xuân tươi.
Xuân về
Nguyễn Bính
Ðã thấy xuân về với gió
đông
Với trên màu má gái
chưa chồng
Bên hiên hàng xóm, cô
hàng xóm
Ngước mắt nhìn trời đôi
mắt trong.
Từng đàn con trẻ chạy
xun xoe
Mưa tạnh, trời quang,
nắng mới hoe
Lá nõn, nhành non ai
tráng bạc
Gió về từng trận gió
bay đi
Thong thả nhân gian
nghỉ việc đồng
Lúa thì con gái mượt
như nhung
Ðầy vườn hoa bưởi hoa
cau rụng
Ngào ngạt hương bay
bướm vẽ vòng
Trên đường cát mịn một
đôi cô
Yếm đỏ, khăn thâm, trảy
hội chùa
Gậy trúc dắt bà già tóc
bạc
Tay lần tràng hạt, niệm
na mô.
Nụ cười xuân
Xuân Diệu
Giữa vườn ánh ỏi tiếng
chim vui,
Thiếu nữ nhìn sương chói mặt trời.
Sao buổi đầu xuân êm ái thế!
Cánh hồng kết những nụ cười tươi.
Ánh sáng ôm trùm những
ngọn cao,
Cây vàng rung nắng ,lá xôn xao;
Gió thơm phơ phất bay vô ý
Đem dựng cành mai sát nhành đào.
Tóc liễu buông xanh quá
mỹ miều
Bên màu hoa mới thắm như kêu;
Nỗi gì âu yếm qua không khí,
Như thoảng đưa mùi hương mến yêu.
Này lượt đầu tiên thiếu
nữ nghe
Nhạc thầm lên tiếng hát
say mê;
Múa xuân chín ửng trên
đôi má
Xui khiến lòng ai thấy
nặng nề...
Thiều nữ bâng khuâng
đợi một người
Chưa từng hẹn đến, -
giữa xuân tươi
Cùng chàng trai trẻ xa
xôi ấy
Thiếu nũ làm duyên,
đứng mỉm cười.
Xuân đầu tiên
Hàn Mặc Tử
Mai sáng mai,trời cao
rộng quá
Gió căng hơi và nhạc
lên mây,
Đôi lòng cũng ấm như
xuân ấm,
Chỉ có ao xuân trắng
trẻo thay !
Mai này thiên địa mới
tin khôi,
Gió căng hơi và nhạc
lên trời.
Chim khuyên hót tiếng
đầu tiên hết,
Hoa lá hồ nghi sự lạ
đời.
Trái cây bằng vỏ bằng
gấm,
Còn mặt trời kia tợ
khối vàng.
Có người trai mới in
như nguyệt,
Gió căng hơi và nhạc
lên ngàn.
Thuở ấy càn khôn mới
dựng nên,
Mùa khô chưa gặp tốt
tươi lên.
Người thơ phong vận như
thơ ấy,
Nào đã ra đời ngọc biết
tên.
Xuân gấm đầu tiên giữa
cõi đời,
Mùi thơm ngây dại sóng
con người.
Hãy hoan hô,lời cao như
sấm,
-Vạn tuế,bay ơi ! Nắng
rợp trời !
Mùa xuân buồn lắm em
ơi
Nguyên
Sa
Mùa xuân buồn lắm em ơi
Anh vẫn đạp xe từ
Saigon lên trường đua Phú Thọ
Đạp xe qua nhà em
Nhìn vào ngưỡng cửa
Nhà số 20
Anh nhớ má em hồng…
Anh nhớ nhà em có cửa
sơn xanh
Có một hàng rào ,có
thầy ,có mẹ…
Có ngựa chạy trong
trường đua,người đi ngoài phố
Nên anh đạp xe đi
Rồi đạp xe về
Mà chẳng có đôi ta…
Mùa xuân buồn lắm em ơi
Mỗi lần đạp xe về anh
vẫn nghe lòng bỡ ngỡ
Chiấc xe còn nguyên màu
sơn xanh
Nhưng tâm hồn đã ngả
sang màu sắt dỉ
Bời vì từ Saigon lên
tận trường đua Phú Thọ
Hết cả tiền uống một ly
nước mía
Mà cũng không gặp em
Nên khát đắng linh hồn
Không phải anh ngại
đường xá xa xôi
Anh cần gì đường dài
Anh cần gì nước mía
Anh cần gì hoa thơm và
chim cười trong lá biếc
Cũng chẳng cần cỏ thêu
xanh cánh đồng xa biền biệt
Nhưng làm sao không có
bóng hai người đè lên cỏ úa
Để anh nghe em cười mà
thấy cả múa xuân…
Làm sao chỉ có một mình
anh
Vừa đạp xe,vừa ngâm thơ
( mà đường vẫn dài)
Ngửa mặt lên cao,trời
xanh biêng biếc
Làm sao em không ngó
xuống linh hồn?...
Sao mùa xuân mà chẳng
có mưa bay
Chẳng có người đi bên
cạnh cầm tay
Anh chẳng được hôn lên
tráng ân tình
Và nói năng những lời
vô nghĩa…
Hồ Xuân Hương
Ngán nỗi xuân đi, xuân
lại lại,
Mảnh tình san sẻ tí con
con
Mùa xuân Mậu Tuất
1958
Đông Hồ
Tóc đen mắt nhánh mực
nhung huyền
Mặt trắng lòng thơm
giấy phấm tiên
Phận mỏng chẳng vương
theo cánh gió
Nghĩa dòng khảo kết
chặt tơ duyên
Soi nhờ ánh tuyết nền
thành lạnh.
Giấu kín doanh sơn nếp
thánh hiền
Điệp tháng bốn phương
mùa náo nức
Lần thơ xuân lhóa bóng
thuyền quyên
Vũ Hoàng Chương
Thơ say 1940
Thuyền nhỏ sông lam yểu
điệu về
Cỏ chen màu liễu biếc
chân đê
Tình Xuân ai chở đầy
khoang ấy
Hương sắc thanh bình
ngập lối quê.
Nắng nhẹ mây hờ sương
hơi hơi
Sương thưa nắng mỏng
nhạc khoan lời
Dây đàn chầm chậm hôn
lên phím
Muôn vạn cung Hồ lả
lướt rơi
Tháng giêng nguyệt
quế
Hồ Thi
Ca
Tháng giêng nguyệt quế
trở về
Thơm hoa, thơm nụ, thơm
mê mẩn người
Hương em đọng trắng nụ
cười
Đêm giêng hai ngát
khoảng trời lặng thinh
Tôi kề em đến vô hình
Em khai hoa để tội tình
cho ai
Tháng giêng mưa nhớ
mười hai
Giọt sương nguyệt quế
trên vai thơm đầy
Tôi già bên gốc thơ
ngây
Tháng giêng nguyệt quế
trắng bay ngang đầu...
Thời gian
Từ Nguyên Thạch
Đứng đầu năm nhìn cuối
năm
Thấy thời gian trên tóc
mẹ màu trắng
Thời gian có hình nếp
gấp
Chỗ đuôi mắt đã mờ
Ta dắt mẹ đi qua những
câu thơ
Thấy thời gian héo dần
năm ngón
Trái tim không còn bận
rộn
Ta ngoảnh buồn
Bỗng bầu vú em
Thời gian đang nhú
Ước vọng mùa xuân
Hoàng Cầm
Tôi đã im rồi thôi
không nói năng
Mưa chiều chưa đọng,
nóng càng tăng
Mồ hôi sắp lụt phòng oi
ả
Đôi vợ chồng son khó
chỗ nằm
Gió bống bang em về cõi
ấy
Tôi còn hứng chịu trận
mưa chan
Ví chăng đến lúc tôi
thành đá
Chắc vẫn thầm thương
khóc hợp tan
Xin người chớ rót lôi
phong vũ
Bão gấp trăm lần ngọn
gió nam
Chỉ muốn hứng mưa vừa
tỉ lệ
Nắng tung hoành xin bớt
chói chang
Giả sử người em như lụa
nõn
Tôi đi theo bất kể ôn
hàn
Đến đâu cũng thấy em
hiền dịu
Mây bốn phương trời
xanh chứa chan
Khí tượng đầy tin nắng
đẹp tươi
Bụi mưa nhàn nhã thả
chim trời
Mong em ấm lạnh vừa
phong độ
Anh cứ tầm xuân lấm tấm
vui.